1. Desdevises du Dezert, Théophile Alphonse, «Géographie ancienne de la Macédoine», Paris: A. Durand 1863
2. Μαργαρίτης Γ. Δήμιτσας,«Αρχαία Γεωγραφία της Μακεδονίας» συνταχθείσα κατά τας πηγάς και τα βοηθήματα του καθηγητού Μαργαρίτου Γ. Δήμιτσα», Αθήνα 1870
3. Ιωάννου Ν. Καλοστύπη, «Ήτοι μελέτη Οικονομική, Γεωγραφική, Ιστορική, Εθνολογική», εν Μακεδονία 1886
4. Εταιρία «Ο Ελληνισμός», «Μακεδονία ήτοι μελέτη Οικονομική, Γεωγραφική, Ιστορική, Εθνολογική της Μακεδονίας», εν Μακεδονία 1896
5. «Στατιστική των ελληνικών σχολείων εν τοις Βιλαετίου της Θεσσαλονίκης και Βιτωλίων της Μακεδονίας κατά το σχολικόν έτος 1894-1895», Θεσσαλονίκη 1896
6. ВасилКѫнчовъ, «Μακεδονία Εθνογραφία και Στατιστική (Македония етногрфия и статистика, 1900)», Σόφια (София) 1900. “ΤαστοιχείαπουακολουθούνπροέρχονταιαπότοπροαναφερόμενοκλασικόέργοτουΒούλγαρου Кѫнчовъ, γιατονπληθυσμότωνοικισμώντηςΜακεδονίαςτο 1900. Πρόκειταιγιαμιααναλυτικήστατιστικήγιατηγλώσσακαιτηθρησκείατωνκατοίκωντων 4.169 οικισμών, των 47 καζάδωντηςοθωμανικήςΜακεδονίας. Οαναγνώστηςπρέπειναέχειυπόψητουπωςο K’nčov, εξαιτίαςτων «εθνικών» βουλγαρικώναναγκών, έχειμειώσειτοναριθμότωνμουσουλμάνων, καθώςεπίσηςτωνμη «βούλγαρων» χριστιανών. Επίσηςγιαλόγουςευνόητους, κάνειλόγογια «Βούλγαρους» καιόχιγιαΜακεδόνες. Ωστόσοηαξίατουέργουπαραμένειτεράστια, καθώςδενυπάρχειάλληπηγή, τόσοαναλυτική, ωςπροςτηγλώσσακαιτηθρησκεία,των κατοίκωνκάθεοικισμούτηςγεωγραφικήςΜακεδονίαςχωριστά, πριντουςβαλκανικούςπολέμουςκαιτηδιχοτόμησητης. Οιπληροφορίεςτου K’nčov, γιαναδιαβαστούναπόόσουςδενγνωρίζουνκυριλλικά (καιμάλισταταβουλγάρικαπριντηνορθογραφικήμεταρρύθμισητου 1945), μεταγράφηκανεδώμεελληνικούςκαιλατινικούςχαρακτήρες. Ταονόματατωνκαζάδωνταδίνωσύμφωναμετηγραφήτωνελληνικώνπηγώντουαρχώντου 20ου αιώνα.”
7. «Κατάλογος των υπό των οργάνων του Βουλγάρικου Κομιτάτου δολοφονηθέντων ορθόδοξων εν Μακεδονία και Θράκη κατά τα τελευταία πέντε έτη (μετά παραρτήματος τινών εγγράφων)», εν Κωνσταντινούπολη 1904
8. Μ. Χρυσοχόου (χαρτογράφου), «Ο ελληνισμός εθνολογικώς και τοπογροφικώς», Μακεδονία, εν Αθήνα 1904
9. D. M. Brancoff, «Οι χριστιανικοί πληθυσμοί στην Μακεδονία (La Macédoine et sa population chrétienne), 1905», Παρίσι 1905. “ Τα στοιχεία που ακολουθούν αντλούνται από το προαναφερόμενο έργο του Βούλγαρου Brancoff (ψευδώνυμο του D. Mišev). ΟBrancoffδίνειστοιχεία (μόνο) γιατοχριστιανικόπληθυσμότωνοικισμώντηςοθωμανικήςΜακεδονίας, κατάδόγμακαιγλώσσα. Απόαυτάεπιλέγωεδώτους 693 οικισμούςπουενσωματώθηκανστηνΕλλάδακαιείχαν (και) χριστιανικόμακεδονόφωνοπληθυσμό. ΟBrancoff (στέλεχοςτηςΕξαρχίας) γιαεθνικούςλόγουςχαρακτηρίζειτουςΜακεδόνες ωςΒούλγαρους. Ομουσουλμανικόςπληθυσμόςτωνοικισμώνδεναναφέρεταιεδώ. Γιαυτόείναικαλόταεπόμεναστοιχεία, πουδιακρίνουνκυρίωςτουςεξαρχικούςκαιτουςπατριαρχικούς «Βούλγαρους» κάθεοικισμού (καιείναιλίγο «φουσκωμένα») ναδιαβαστούνσεαντιπαραβολήμεταστοιχείατουK’ncovκαιτουMilojević.”
10. Γ. Μπουκουβάλα, «Η γλώσσα των εν Μακεδονία Βουλγαροφώνων», Εν Κάιρο 1905
11. ΓεώργιοςΧατζηκυριάκος, «Σκέψεις και Εντυπώσεις εκ Περιοδείας ανά την Μακεδονίαν (1905-1906) μετά τοπογραφικών, ιστορικών και αρχαιολογικών σημειώσεων», Αθήνα 1906
12. Εταιρία Ο Ελληνισμός, «Ο Ελληνισμός εν Μακεδονία», εν Αθήνα 1909
13. Σιώρης, Μακεδόν, «Η ελληνορθόδοξος κωμόπολις Βυσόκα», Μακεδονικό Ημερολόγιο 1909
14. Αθανάσιου Χαλκιοπούλου, «Η Μακεδονία εθνολογική στατιστική των βιλαετίων Θεσσαλονίκης και Μοναστηρίου», Αθήνα 1910
15. ЈужнаМакедонја, «Στοιχεία Ανθρωπογεωγραφίας (Антропогеографска Испитивања)», Βασιλική Σέρβικη Ακαδημία (теза Боровојe Ж. Милојевића,Државна Штампарија), Βελιγράδι (Београд) 1920. “Τα στοιχεία που ακολουθούν βρίσκονται στο προαναφερόμενο έργο του Σέρβου Милојевић και αφορούν τη γλώσσα και τη θρησκεία των κατοίκων 654 οικισμών του ελληνικού τμήματος της κεντρικής και της δυτικής Μακεδονίας, τα πρώτα χρόνια της ελληνικής διοίκησης. ΟσυγγραφέαςαναφέρειτουςΜακεδόνεςως «Σλάβους».Επίσηςμετράειόχικατοίκους, αλλάκατάπροσέγγισησπίτια (όπουκατοικούνκαιδιευρυμένεςπατριαρχικέςοικογένειες: ζάντρουγκες).Τακυριλλικάονόματα, ταέχωμεταγράψειμέσασεπαρένθεσηκαιμεελληνικούςχαρακτήρες.Στοδεύτερομέρος, οιοικισμοίεμφανίζονταιξανά, μετηνίδιασειράπουτουςπαραθέτειο Милојевић, δηλαδήαπόταδυτικάπροςταανατολικά, έχονταςεπιπλέονμπροστάτους, αυτήτηφορά, τοόνομα (καιτοθρήσκευματουπληθυσμούόπουυπάρχει) μετοοποίοεμφανίζονταιστουςελληνικούςχάρτεςτηςεποχής, τωνεκδόσεων Αδελφών Κοντογόνη. Οιπληροφορίεςτου Milojevićκαλόείναιναδιαβαστούνσυμπληρωματικάμεταστοιχείατου K’ncov καιτου Brancoff.”
16. Πολεμική Βιβλιοθηκη Ακρουπόλεως, «Τα ανέκδοτα του ήρωος των ηρώων Βελισσαρίου (Τρίτη σειρά ανεκδότων του Ελληνοβουλγαρικού πολέμου)», Καταστήματα Ακροπόλεως Β. Γαβριηλίδου, Αθήνα 1913
17. Παλαμιώτης Γ._, «Ελληνική Γεωργική Εταιρεία, υπό την προεδρία της Α. Μ. του Βασιλέως, Γ. Παλαμιώτου, περιοδεύοντος γεωπόνου εν Μακεδονία, ΓεωργικήέρευνατηςΜακεδονίας, ήτοιμελέτητηςγεωργικήςκαταστάσεως, τουκτηνοτροφικούπλούτουκαιτηςβιομηχανικήςπαραγωγήςκατάπεριφερείας, Α’ τηςΔυτικήςΜακεδονίαςκαιΒ’ τηςΑνατολικήςΜακεδονίας», εν Αθήναις, Μάρτιος 1914
18. Στέφανος Ν. Δραγούμης, «1913 – 1916, Μεταξύ παραμονών της Βαλκανικής Ειρήνης και προσδοκίας Ευρωπαϊκής διαλλαγής, Ελληνικά Ζητήματα», εν Αθήναις, Μάρτιος 1916
19. Υπουργείο Οικονομικών, «Έκθεση Περί εν το Μακεδονία Προσφύγων», Δνση Κτημάτων Κράτους, Αθήνα 1916
20. Πάλλης Α., «Περί ανταλλαγής πληθυσμών και εποικισμού εν τη Βαλκανική κατά τα έτη 1912-1920», Εκδόσεις K. Μακρίδου και I. Αλευρόπουλου, Κωνσταντινούπολη 1920
21. Αλέξανδρος Α. Πάλλης, «1883-1975, Στατιστική μελέτη περί των φυλετικών μεταναστεύσεων Μακεδονίας και Θράκης κατά την περίοδο 1912-1924», Αθήναι 1925
22. Μάξιμου Ι. Μαραβελάκη, «Σπουδή Επί των Σεισμών της Χαλκιδικής (Σεπτέμβριος 1932), Ο Κρυσταλλοπαγής όγκος Βερτίσκου και οι πέριξ αυτού θερμαί Προ – και μετασεισμική σύστασις αυτών», Θεσσαλονίκη 1936
23. Ιωάννου Ευθ. Ποντίδα ή Ποντίκα, «Η δράση της Πέμπτης Μεραρχίας εν Μακεδονία και Ήπειρο 1912 – 1913», Αθήνα 1943
24. Βίκτωρ Δούσμανης, «Απομνημονεύματα, Ιστορικές σελίδες που έζησα», Αθήναι 1946
25. Βασδραβέλλης Ι.Κ., «Ιστορικά Αρχεία Μακεδονίας. Α’ Αρχείον Θεσσαλονίκης 1695-1912, Αρχείον Ιεροδικείου Θεσσαλονίκης», Μακεδονικά, Σύγγραμμα Περιοδικών, Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1953
26. Αθανασίου Α. Δαυιδούδη, «Αφήγηση εντοπίων για τα γεγονότα στις Κοινότητες Βερτίσκου (Μπέροβα), Μελισσοχωρίου (Μπάλτσα), Όσσας (Βυσσώκα) και Χουρούδας κατά τον Μ.Α, 14.6.1960», 4 δ.σ., Έγγραφα Γραμματείας Μητρόπολης, Τμήμα Ζ’, Ιδιωτικά Αρχεία και Συλλογές, Αρχείο Σωτήριου Γ. Αστεριάδη, Φακ. 27, Τοπική Ιστοριογραφία, Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου (Ι.Μ.Χ.Α.)
27. Σωκράτη Ν. Λιάκου, «Τα 150 ονόματα των οικισμών της Λύγκου (περιοχή Φλώρινας-Μοναστηρίου)», Θεσσαλονίκη 1961
28. Αθανασίου Η. Πάσχου, «Ιστορία της Λιγκοβάνη, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών «ΕΜΣ», Ιδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου «ΙΜΧΑ», Θεσσαλονίκη 1962
29. Βασίλειος Λάουρδας, «Ο Μακεδονικός Αγών», Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1962
30. Αλεξάκης,Ι.Σ.«Πολεμικαί αναμνήσεις. Οι Ελληνικοί Απελευθερωτικοί Πόλεμοι 1912-1913 και το 1ον Ανεξάρτητον Τάγμα Κρητών (Τάγμα Κολοκοτρώνη)», Μέρος Α΄ (τόμος 1ος) & Μέρος Β΄ (τόμος 2ος), Αθήναι 1967
31. Κοσμάς Β. Νικόλαος, «Λαγκαδάς, Ιστορία – Λαογραφία», Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1968
32. Ζιώγου – Καραστεργίου, «Συμβολή στην ιστορία των σχολείων της Θεσσαλονίκης κατά το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα. Ανάτυπον», σ.325-348, Θεσσαλονίκη, “Ε.Μ.Σ.”, 1976
33. ΑθανάσιουΑγγελόπουλου, «Φιλεκπαιδευτικοί και φιλανθρωπικοί σύλλογοι εν Μακεδονία κατά τα τελευταία έτη της τουρκοκρατίας, Δημοσιεύματα της Εταιρίας Μακεδονικών Σπουδών», Θεσσαλονίκη 1971
34. Σωκράτης Ν. Λιάκος, «Τι πράγματι ήσαν οι Σκλαβήνοι (=Asseclae), έποικοι του Θέματος Θεσσαλονίκης, (Δρογουβίται – Ρυγχίνοι – Σαγουδάτοι), «Μικροευρωπαϊκές (ήτοι Βαλκανικές) Μελέτες 4», Θεσσαλονίκη 1971
35. Νικόλαος Κ. Μουτσόπουλος, «Μαθήματα Αρχιτεκρονικής Μορφολογίας», Θεσσαλονίκη 1971
36. Αδαμογιάννης Β., Κουφουδάκης Ν., Παπάς Β., Σημαντηράκη Κ., Τεντοκάλλης Δ. «Κεντρική και Δυτική Μακεδονία», Αρχιτεκτονικά Θέματα, τομος 9, Αθήνα 1975
37. Χαράλαμπος Θ. Μπούρα, «Μαθήματα Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής», Αθήνα 1975
38. ΒασίληςΔημητριάδης, «Φορολογικές κατηγορίες των χωριών της Θεσσαλονίκης κατά την Τουρκοκρατία, ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ», σύγγραμα περιοδικόν της ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ, τόμος εικοστός, Θεσσαλονίκη, 1980
39. Μαζουράκης Ανιαν, Ι.Κ., «Ο Μακεδονικός Αγώνας, Δωδώνη», Αθήνα 1981
40. Σπύρος Ι. Ασδραχάς, Φορολογικές και περιοριστικές λειτουργίες των κοινοτήτων στην τουρκοκρατία, Τα Ιστορικά: Περιοδική έκδοση ιστορικών σπουδών, Θεσσαλονίκη 1986
41. Βακαλόπουλος Απ., «Ιστορία της Μακεδονίας (1354 – 1833)», Θεσσαλονίκη 1969
42. Βακαλόπουλος Απ., «Ιστορία της μακεδονίας από τα προϊστορικά χρόνια εώς το 1912», Θεσσαλονίκη 1983
43. Βακαλόπουλος Απ., «Σύγχρονα βαλκανικά εθνολογικά προβλήματα», Θεσσαλονίκη 1986
44. Βακαλόπουλος Απ. Ε., «Ο Βόρειος Ελληνισμός κατά την πρώιμη φάση του Μακεδονικού Αγώνα (1878 – 1894) », Θεσσαλονίκη 1983
45. Βακαλόπουλος Απ. Ε., «Η Μακεδονία στις παραμονές του Μακεδονικού Αγώνα (1894 – 1904)», Θεσσαλονίκη 1987
46. Βακαλόπουλος Απ. Ε., «Μακεδονικός Αγώνας, η ένοπλη φάση (1904 – 1908)», Θεσσαλονίκη 1987
47. Βακαλόπουλος Απ. Ε., «Η Μακεδονία στα πλαίσια της βαλκανικής πολιτικής (1830 – 1986)», Θεσσαλονίκη 1987
48. Βασίλης Γούναρης, «Οι ελληνοβουλγαρικοί ανταγωνισμοί μέσα από τις ανταποκρίσεις του Φάρου της Μακεδονίας (φθινόπωρο 1885)», Μακεδονικά, 23 (1983), 148-171
49. ΛεωνίδαςΚαλλιβρετάκης, «Ημερολόγιο εκστρατείας 1912-1913: Οδοιπορικές και πολεμικές σημειώσεις Ηπείρου – Μακεδονίας – Θράκης του εθελοντή Κωστή Ι. Καπιδάκη», 1990
50. Γεώργιος Λάββας, «Η Αρχιτεκτονική της Βορειοελλαδίτικης παράδοσης “Ελληνική παραδοσιακή Αρχιτεκτονική”», Μακεδονία Α’ Τόμος 7, Αθήνα 1990
51. Δημητριάδης Βασίλης, «Η ανάπτυξη της κοινοτικής οργάνωσης των χωριών της Μακεδονίας και η φορολογική πολιτική του Οθωμανικού κράτους», στο: Η διαχρονική πορεία του κοινοτισμού στη Μακεδονία, Θεσσαλονίκη 1991, σσ. 307-320
52. ΖησιμάτοςΑρίσταρχος,Βερτίσκος «Διπλωματική Εργασία στο μάθημα Συγκριτική Θεωρία Μορφών και Ρυθμών», Θεσσαλονίκη 1990
53. Ν. Βεράνης, Χ. Κουγκούλης, Α. Κασσόλη – Φαρναράκη, «Ο σχηματισμός Εξαμίλι και η σχέση του με την υποζώνη Βερτίσκος της_σερβομακεονικής ζώνης», Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Τμήματος Γεολογίας «Θεόφραστος», 1991
54. Αριστοτέλης Χρ. Κωστόπουλος, Βικτωρία Κωτουλοπούλου – Κωστοπούλου, «Ο Μακεδονικός Αγώνας, Ιστορικό Ανθολόγιο», Μαλλιάρης Παιδεία, Θεσσαλονίκης 1991
55. ΚωνσταντίνοςΝ.Ζωρογιαννίδης(αντιστράτηγος), «Ημερολόγιο Πορειών & Πολεμικών Επιχειρήσεων 1912 – 1913», Β’ Έκδοση, Αθήνα 1992
56. Λύντια Τρίχα, «Ημερολόγια και γράμματα από το μέτωπο, Βαλκανικοί πόλεμοι 1912-1913», Εταιρεία Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου (ΕΛΙΑ), 1993
57. Παπαγεωργίου, «Θέματα Εκπαιδευτικού προσωπικού και χρηματοδότηση σχολείων, Πρακτικά επιστημονικού συμποσίου «Τα ελληνικά σχολεία στη Θεσσαλονίκη κατά τον τελευταίο αιώνα της Τουρκοκρατίας», σελίδες 275, Παιδαγωγική Σχολή Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη 1994
58. Ντούνα Ε. – Αραμπατζη Β., «Γενικά για την σχολική και πρωτοβάθμια Εκπαίδευση στη Θεσσαλονίκη, Πρακτικά επιστημονικού συμποσίου «Τα ελληνικά σχολεία στη Θεσσαλονίκη κατά τον τελευταίο αιώνα της Τουρκοκρατίας», σελίδες 275, Παιδαγωγική Σχολή Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη 1994
59. Μπονίδης Κυριάκος, «Οι Ελληνικοί φιλεκπαιδευτικοί σύλλογοι ως φορείς εθνικής παιδείας και πολιτισμού στη διαφιλονικούμενη Μακεδονία (1869-1914)», Θεσσαλονίκη 1996
60. Ιάκωβος Δ. Μιχαηλίδης, «Σλαβόφωνοι Μετανάστες και Πρόσφυγες από την Μακεδονία και την Δυτική Θράκη», Διδακτορική Διατριβή (1912 – 1930), ΑΠΘ, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας», Τμήμα Νεότερης και σύγχρονης Ιστορίας και Λαογραφίας, Θεσσαλονίκη 1966
61. Σπύρος Β. Αλτίκης, «Η Όσσα στην Ιστορική της Πορεία», Θεσσαλονίκη 1997
62. Κωνσταντινίδου Ρωξάνη, «Μεταγραφές και Μουσικοποιητική Ανάλυση Τραγουδιών Του Βερτίσκου, Σοχού & Όσσας Θεσσαλονίκης», Διπλωματική Εργασία, Τμήμα Μουσικών Σπουδών, Σχολή Καλών Τεχνών, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης(Α.Π.Θ), Θεσσαλονίκη 1999
63. RichardC.Hall, «The Balkan Wars 1912–1913, Prelude to the First World War, (Warfare and History)», London and New York 2000
64. Π. Στουγιαννίδης, «Οι νερομάνες του χωριού, Υ.ΠΕ.ΧΩ.ΔΕ. Οργανισμός Ρυθμιστικού Σχεδίο και Προστασίας Περιβάλλοντος Θεσσαλονίκης», Τοπικό Συμβούλιο Βερτίσκου Βερτίσκος 2001
65. Πασχάλης Βαλσαμίδης : «Τούρκικες συνοικίες – χωριά και ο Τούρκικος Πληθυσμός της Υποδιοίκησης Λαγκαδά κατά το έτος 1914», Δημοσιεύματα της Εταιρίας Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 2001
66. Τοπικό Συμβούλιο Βερτίσκου : «Τα τραγούδια του Βερτίσκου, Άγουρα Σταχυά», Βερτίσκος 2002
67. Ευστράτιος Θ. Βαχάρογλου, «Τα σχολεία της πρωτοβάθμιας εκπαιδεύσεως στον καζά Θεσσαλονίκης και στον Kαζά Λαγκαδά (1850-1912), Διδακτορική Διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ)», Σχολή Θεολογική, Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας, Τομέας Ιστορίας και Δόγματος, Θεσσαλονίκη 2002
68. Χαβιαράς Γεώργιος, «Οι φορολογικές υποχρεώσεις των χωριών της Θεσσαλονίκης κατά το έτος 1137 (1724 – 1725), (με βάση τον κώδικα αριθμός 35 του Ιεροδικίου θεσσαλονίκης)», Διπλωματική Εργασία, Τμήμα Ιστορίας – Αρχαιολογίας, Τομέας Ανατολικών και Αφρικανικών Σπουδών, Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Τουρκολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης, Ρέθυμνο 2003
69. Ιάκωβος Δ. Μιχαηλίδης, «Μετακινήσεις σλαβόφωνων πληθυσμών (1912-1930): Ο πόλεμος των στατιστικών», Εκδόσεις Κριτική και ΚΕΜΟ, Αθήνα 2003. “Πρόκειται ουσιαστικά για την έκδοση της διδακτορικής διατριβής του συγγραφέα στο ΑΠΘ, που εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο μελέτης των δημογραφικών μεταβολών και των πληθυσμιακών μετακινήσεων στις Νέες Χώρες. Έως το 1912 δεν είχαν σημειωθεί σημαντικές δημογραφικές μεταβολές στις υπό εξέταση περιοχές. Οι Βαλκανικοί όμως αποτέλεσαν την αφετηρία μιας επώδυνης εικοσαετίας που άλλαξε ριζικά τη σύνθεση του πληθυσμού τους.Στη Μακεδονία τα κυριότερα μεταναστευτικά ρεύματα ήταν α) η αποχώρηση μεγάλου αριθμού σλαβοφώνων στη διάρκεια του καλοκαιριού του 1919 ακολουθώντας τον ηττημένο βουλγαρικό στρατό, β) η εθελοντική έξοδος σλαβοφώνων που θεωρούσαν εαυτούς Βούλγαρους μετά την υπογραφή της συνθήκης του Νεϊγί. Στη Θράκη οι σημαντικότερες μετακινήσεις σημειώθηκαν α) μετά το Μάιο 1919 έως τις αρχές του 1920, όταν η διοίκηση της περιοχής πέρασε διαδοχικά στα χέρια των συμμάχων και κατόπιν τα ελληνικά, β) τους πρώτους μήνες του 1923, όταν οι επιλεκτικές εκτοπίσεις σλαβοφώνων εξώθησαν και άλλους να φύγουν στη Βουλγαρία, γ) μετά τον Οκτώβριο του 1923, όταν η συνθήκη του Νεϊγύ επεκτάθηκε στη Δυτική Θράκη. Το 1930 επιλέχθηκε ως όριο επειδή τότε ολοκληρώθηκε η μετακίνηση των σλαβόφωνων και παγιώθηκε ταυτόχρονα η εθνολογική σύνθεση των Νέων Χωρών. Παράλληλα, μελετώνται: α) η εθνολογική (γλωσσική και θρησκευτική) σύνθεση της Μακεδονίας το 1912, το 1920 και το 1930, βάσει των ελληνικών και των βουλγαρικών στατιστικών, προκειμένου να διαπιστωθεί στατιστικά η δημογραφική αιμορραγία του σλαβόφωνου πληθυσμού, β) η συμπεριφορά των ελληνικών αρχών έναντι των σλαβόφωνων μεταξύ 1912-1930, ώστε να κατανοηθούν κάποιοι από τους παράγοντες που ώθησαν τους σλαβόφωνους να μεταναστεύσουν, γ) το ζήτημα της ρευστοποίησης των περιουσιών των μεταναστών στο πλαίσιο της εφαρμογής της συνθήκης τη Νεϊγί και δ) η μικρής έκτασης μετανάστευση σλαβοφώνων προς τη Γιουγκοσλαβία στη διάρκεια του 1925 και η πολιτική Παγκάλου, που οδήγησε στη βραχύβια αναγνώριση σερβικής μειονότητας στη Μακεδονία. Ασχολείται αποκλειστικά με τη μετανάστευση σλαβοφώνων προς τη Βουλγαρία και τη Γιουγκοσλαβία και όχι με την αποδημία προς Αμερική, Καναδά ή Αυστραλία. Διέρχεται διεξοδικά ογκωδέστατη ελληνική βιβλιογραφία, καθώς και την αντίστοιχη της Βουλγαρίας και της ΠΓΔΜ, ενώ αξιοποιεί με τον καλύτερο τρόπο υλικό που φιλοξενείται στα αρχεία του ελληνικού υπουργείου Εξωτερικών, της Γενικής Διοίκησης Μακεδονίας, σε άλλα ιδιωτικά αρχεία, της Κοινωνίας των Εθνών, βρετανικά και βουλγαρικά αρχεία.Στο τέλος παρατίθεται κατάλογος παλαιών και νέων ονομάτων χωριών της Μακεδονίας και ευρετήριο κύριων ονομάτων.”
70. Elizabeth Kontogiorgi, «Population Exchange in Greek Macedonia: The Rural Settlement of Refugees 1922-1930 (Oxford Historical Monographs)», 2006
71. Θωμά Αμπατζή, «Η Αρχαία Βέργη και το Κοπάτσι (Στοιχεία Ιστορίας)», Σέρρες, Οκτώβριος 2008
72. Κρεασίδης Γεώργιος, «Η πρωτοβάθμια εκπαίδευση στο Λαγκαδά : από την Οθωμανική Κυριαρχία στον Ελληνικό Μεσοπόλεμο», Διπλωματική Εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ), Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών, Εκπαίδευση και Κοινωνικός Αποκλισμός, Θεσσαλονίκη 2008
73. Αλέξανδρος Δάγκας, «Για μια κοινωνική ιστορία της υπαίθρου: Η περίοδος έως το 1945», Επίκεντρο, 2010
74. Χατζίκος Γεώργιος, «Το περιβολάκι της Επαρχίας Λαγκαδά Ιστορία – Εκπαίδευση – Παραδόσεις», Διπλωματική Εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ), Σχολή Θεολογική, Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας, Τομέας Ιστορίας και Δόγματος, Θεσσαλονίκη 2012
75. Αδάμ Δράγας, Δώρα Δράγα, Θεμιστοκλής Μητσάνης, «Μπέροβα 17 Ιουνίου 1913», Θεσσαλονίκη 2013

1. Απαρίθμηση 1913: «Βασίλειον της Ελλάδος – Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας – Διεύθυνσις Στατιστικής, Απαρίθμησις των κατοίκων των νέων επαρχιών της Ελλάδος του έτους 1913», εκ του Εθνικού Τυπογραφείου, εν Αθήναις 1915. “Η απογραφή (απαρίθμηση) του πληθυσμού των 1.980 οικισμών (πόλεων και χωριών) των νέων επαρχιών της Μακεδονίας, πραγματοποιήθηκε από τον ελληνικό στρατό το Σεπτέμβριο του 1913.Τα ονόματα εμφανίζονται εδώ με αύξουσα αλφαβητική ταξινόμηση, πρώτα των οικισμών και μετά των υποδιοικήσεων. Δίπλα σε κάθε οικισμό σημειώνεται ο αριθμός των κατοίκων.”
2. Απογραφή 1920: «Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας – Διεύθυνσις Στατιστικής, Πληθυσμός του Βασιλείου της Ελλάδος κατά την απογραφήν της 19ης Δεκεμβρίου», Αθήναι, 1921
3. Απογραφή 1928: «Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας – Διεύθυνσις Στατιστικής, Πληθυσμός του Βασιλείου της Ελλάδος κατά την απογραφήν της 16ης Οκτωβρίου 1940», Αθήναι, 1921
4. Α.Υ.Ε./1925/Β/40,2,«Συνοπτική στατιστική του πληθυσμού της Γενικής Διοικήσεως Μακεδονίας (αρχάς 1925)», 1925
5. Απογραφή 1940: «Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας – Διεύθυνσις Στατιστικής, Πληθυσμός του Βασιλείου της Ελλάδος κατά την απογραφήν της 16ης Οκτωβρίου», Αθήναι, 1950
6. Απογραφή 1951: «Βασίλειον της Ελλάδος Εθνική Στατιστική υπηρεσία – πληθυσμός της Ελλάδος κατά την απογραφή της 7ης Απριλίου 1951», Αθήναι, 1955
7. Απογραφή 1961: «Βασίλειον της Ελλάδος – Εθνική Στατιστική υπηρεσία Αποτελέσματα Απογραφής Πληθυσμού – Κατοίκων της 19 Μαρτίου 1961, Αθήναι, 1964
8. Απογραφή 1971: «Εθνική Στατιστική υπηρεσία Αποτελέσματα Απογραφής Πληθυσμού – Κατοίκων της 14 Απριλίου 1971», Αθήναι, 1980
9. Απογραφή 1981: «Εθνική Στατιστική υπηρεσία Αποτελέσματα Απογραφής Πληθυσμού – Κατοίκων της 5 Απριλίου 1981», Αθήναι, 1994
10. Απογραφή 1991: «Εθνική Στατιστική υπηρεσία κατά την απογραφή την 17 Μαρτίου 1991», Αθήναι, 1994
11. Απογραφή 2001: «Εθνική Στατιστική υπηρεσία απογραφή Πληθυσμού – Κατοίκων της 18 Μαρτίου 2001», Αθήναι, 2009

1. ΞενοφώνΣτρατηγός, «Τηλεγράφημα του ταγματάρχη Ξ. Στρατηγού προς το Υπουργείο Στρατιωτικών σχετικά με τη μάχη Κιλκίς-Λαχανά, 22 Ιούνιος 1913»
2. ΒίκτωρΔούσμανης, «1861-1949, Τηλεγράφημα του Β. Δούσμανη προς τον Ε. Βενιζέλο σχετικά με την εγκατάλειψη της θέσης Λαχανά από τους Βουλγάρους, 1913»

1. Καταστατικό «Σωματείον Καπνεργατών Μπερόβης – Η Αγάπη» είναι καταχωρημένο στο ευρετήριο «Σωματεία 1914 – 1970», Αρχείο Πρωτοδικείου Θεσσαλονίκης, Αρχείο Διαθηκών – Σωματείων με αριθμό καταχώρησης 878. Καταστατικά των παλαιών Σωματείων, όπως του παρόντος διατηρούνται στο Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας (Ι.Α.Μ.)
2. Καταστατικό «Σύλλογος Ακτημόνων Βερτίσκου» είναι καταχωρημένο στο ευρετήριο «Σωματεία 1914 – 1970», Αρχείο Πρωτοδικείου Θεσσαλονίκης, Αρχείο Διαθηκών – Σωματείων με αριθμό καταχώρησης 1194. Καταστατικά των παλαιών Σωματείων, όπως του παρόντος διατηρούνται στο Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας (Ι.Α.Μ.)

1. ΝΑΥΣ, «Σύλλογος Διαδόσεως Ελληνικού Πολιτισμού, Η Μάχη του Κιλκίς – Λαχανά, Λαφτσίδης Αλέξανδρος»
2. Γενικό Επιτελείο Στρατού, «Δνση Ιστορίας Στρατού, Συνοπτική έκθεση της VI μεραρχίας επί τις 3 ημερών Μάχης του Λαχανά (19, 20, 21 Ιουνίου 1913), οκτασέλιδη, χρονολογίας 1-7-2013 και υπογεγραμμένου Μεράρχου Συνταγματάρχου Δελαγραμμάτικα Ν.»
3. Γενικό Επιτελείο Στρατού, «Δνση Ιστορίας Στρατού, Επίτομη Ιστορία των Βαλκανικών Πολέμων 1912-1913», Αθήνα 1987
4. Στρατιωτική Ιστορία, «Περιοδικό (τεύχος 129), Η Ιστορία της Ι Μεραρχίας Στρατού, Η “Σιδερά Μεραρχία”», Μάϊος 1997
5. Ανχης (ΕΜ) ε.α Χρήστος Μπούκλας, «Στρατιωτική Επιθεώρηση, Περιοδικό (τεύχος 129 Ταγματάρχης Ιωάννης Βελισσαρίου», Μάϊος 1997
6. Πάγκαλος Θεόδωρος, «Τα απομνημονεύματά μου 1897-1947. Η ταραχώδης περίοδος της τελευταίας πεντηκονταετίας, 1ος τόμος, 1897-1913, “Αετός Α.Ε.”», Αθήναι 1950
7. Σπύρου Αθ. Σπυριδάκης : «Η πτώσις του Λαχανά», Εκδοτικός Οίκος Γεωργίου Δ. Φέξη, Αθήνα 1914

1. Γενικά Αρχεία του Κράτους (ΓΑΚ), Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας (ΙΑΜ), Γενική Διοίκηση Μακεδονίας (Γ.Δ.Μ.), «Πίναξ εμφαινών τας εν τη Υποδιοίκηση Λαγκαδά υπαγώμενας κώμας, χωριά και συνοικισμούς μετά των τυχόν αυταίς εγκατιστημένον αρχών», αριθμός φακέλου 10
2. Γενικά Αρχεία του Κράτους (ΓΑΚ), Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας (ΙΑΜ), Καταστατικό «Σωματείον Καπνεργατών Μπερόβης – Η Αγάπη» 1927
3. Γενικά Αρχεία του Κράτους (ΓΑΚ), Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας (ΙΑΜ), Καταστατικό «Σύλλογος Ακτημόνων Βερτίσκου» 1930, φάκελος ΔΙΚ 110/620
4. Γενικά Αρχεία του Κράτους (ΓΑΚ), Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας (ΙΑΜ), Γενική Διοίκηση Μακεδονίας (Γ.Δ.Μ.), «Στατική πληθυσμού του καζά Θεσσαλονίκης κατά το σχολικό έτος 1908 – 1909», αριθμός φακέλου 44
5. Γενικά Αρχεία του Κράτους (ΓΑΚ), Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας (ΙΑΜ), Γενική Διοίκηση Μακεδονίας (Γ.Δ.Μ.), «Εκπαιδευτική κατάσταση του καζά Λαγκαδά (1913 – 1914)», αριθμός φακέλου 51
6. Γενικά Αρχεία του Κράτους (ΓΑΚ), Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας (ΙΑΜ), Γενική Διοίκηση Μακεδονίας (Γ.Δ.Μ.), Τμήμα εκπαίδευσης «Πίναξ εμφαινών την κατάστασιν των Δημοτικών σχολείων της έναντι περιφέρειας Σχολικών έτος 1913 – 1914», αριθμός φακέλου 51
7. Γενικά Αρχεία του Κράτους (ΓΑΚ), Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας (ΙΑΜ), Συλλογή διαταγών, φακέλου Συλλογή Διαταγών

1. Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου (Ι.Μ.Χ.Α.), Έγγραφα Γραμματείας Μητρόπολης, Τμήμα Ζ’, Ιδιωτικά Αρχεία και Συλλογές, Αρχείο Σωτήριου Γ. Αστεριάδη, «Σημειώσεις εκδρομών» για τις κοινότητες Μπάλτσας (1889), Νεοχωρούδας (1891), Κρουσταρίου (1899), Καδινόβου (1899), Ασβεστοχωρίου, Βυσσώκας (1904), Κρήνης Χαλκιδικής (1904) και γενικά για Χαλκιδική, Φάκελος 3, Έγγραφα Γραμματείας Μητρόπολης Θεσσαλονίκης, 1889-1905
2. Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου (Ι.Μ.Χ.Α.), Έγγραφα Γραμματείας Μητρόπολης, Τμήμα Ζ’, Ιδιωτικά Αρχεία και Συλλογές, Αρχείο Σωτήριου Γ. Αστεριάδη, Θεσσαλονίκης, Φακ. 3, 1889-1905, Θεσσαλονίκη, Η Βυσσώκα (Όσσα) 1900-1901, αποπτικώς», τετράδιο, 81 χ/γ
3. Αθανασίος Α. Δαυιδούδης, αφήγηση εντοπίων για τα γεγονότα στις κοινότητες Βερτίσκου (Μπέροβα), Μελισσοχωρίου (Μπάλτσα), Όσσας (Βυσσώκα) και Χουρούδας κατά τον Μακεδονικό Αγώνα, 14/6/1960, 4 δ.σ, Φάκελος 27, Τοπική Ιστοριογραφία

1. Επιστολή της Κοινότητας Μπερόβης την 20 Σεπτεμβρίου 1901 δια την ανοικοδόμησιν νηπιαγωγείου, Φάκελος 540β, αριθμός εγγράφου 8.481
2. Φάκελος 540β, αριθμός εγγράφου 8.487
3. «Κανονισμός της Εν Μπερόβης Αγαθοέργου Αδελφότητας – Η Ελπίς 1905», Χειρόγραφο αποτελούμενο από 28 άρθρα, Φάκελος 540β, Αριθμός Εγγράφου 8488-1
4. «Κανονισμός της Εν Μπερόβης Αγαθοέργου Αδελφότητας – Η Ελπίς 1905», Κοινότητες – Μπέροβα (1905), Φάκελος 134, Αριθμός Εγγράφου 22

1. Ζησιμάτος Αρίσταρχος, Βερτίσκος «Διπλωματική Εργασία στο μάθημα Συγκριτική Θεωρία Μορφών και Ρυθμών», Θεσσαλονίκη (1990)
2. Σερασίδου Άννα, Κατοικία στο Βερτίσκο, Μάθημα «Αρχιτεκτονικές Αποτυπώσεις – Εισαγωγή στην Αποκατάσταση», Αρχιτεκτονική Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη 2009 – 2010
3. Σερασίδου Άννα, Μουρομουστάκη Κυριακή, Τσόγκας Παναγιώτης, Παραδοσιακός Οικισμός Βερτίσκου, Μάθημα «Διαχρονική Προσέγγιση στην Αρχιτεκτονική του Ελληνικού Χώρου : Τυπολογία – Συγκριτική Μορφολογία», Αρχιτεκτονική Α.Π.Θ. Θεσσαλονίκη 2011 – 2012

Στην Διπλωματική Εργασία του Ζησιμάτου Αρίσταρχου βοήθησαν με φωτογραφικό υλικό, έντυπα, πληροφορίες οι :

1. Αβραμίδης Θανάσης (Α.Θ.), Συνταξιούχος Ο.Γ.Α.
2. Αναστασιάδης Γεώργιος (Α.Γ.), Συνταξιούχος Ο.Γ.Α.
3. Δράγας Αδάμ (Δ.Α.), τ. Πρόεδρος Κοινότητας Βερτίσκου, Ξυλογλύπτης
4. Νταή Μαρία (Ν.Μ.), κάτοικος Βερτίσκου
5. Νταής Γεώργιος (Ν.Γ.), Συνταξιούχος εταιρίας καπνών
6. Τσιάχτας Αναστάσιος (Τ.Α.), Αρχιτέκτων Μηχανικός

1. Νικ Κ. Μορφόπουλου «Μαθήματα Αρχιτεκρονικής Μορφολογίας», Θεσσαλονίκη 1971
2. Βακαλόπουλος «Ιστορία της Μακεδονίας 1354 – 1833», Θεσσαλονίκη
3. Λάββας Γεώργειος «Η Αρχιτεκτονική της Βορειοελλαδίτικης παράδοσης “Ελληνική παραδοσιακή Αρχιτεκτονική”», Μακεδονία Α’  Τόμος 7, Αθήνα 1990
4. Αδαμογιάννης Β., Κουφουδάκης Ν., Παπάς Β., Σημαντηράκη Κ., Τεντοκάλλης Δ. «Κεντρική και Δυτική Μακεδονία», “Αρχιτεκτονικά Θέματα” τομος 9, Αθήνα 1975
5. Χ.Θ. Μπούρα, «Μαθήματα Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής», Αθήνα 1975
6. Γ. Παλαμιώτης, «Γεωργική έρευνα της Μακεδονίας», Αθήνα, Μάρτιος 1914
7. Κωνσταντίνος Ν. Ζωρογιαννίδης (αντιστράτηγος), «Ημερολόγιο Πορειών & Πολεμικών Επιχειρήσεων 1912 – 1913»
8. Ι. Σ. Αλεξάκης (αντιστράτηγος), «Οι Ελληνικοί Απελευθερωτικοί Πόλεμοι 1912 – 1913», τόμος 1Α, τόμος Β

1. Saloniki: 41-41, Saloniki (Thessaloniki), 1: 200.000, Offiz. A. Jersche W. Kocour, Hptm. A. Vogel Hptm. A. Krulis
2. φ. Θεσσαλονίκη: Θεσσαλονίκη, κλίμακα Δ 40 30΄- 41 30΄/ Β 40 30΄- 41 30΄, Αθήναι, Γ. Κοντογόνης, 1910
3. Η μάχη Κιλκίς – Λαχανά, Σχεδιάγραμμα της Διεύθυνσης Ιστορίας Στρατού του Γενικού Επιτελείου Στρατού (ΓΕΣ/ΔΙΣ)
4. Χάρτης με τα χριστιανικά σχολεία, εκκλησίες, μοναστήρια του Βιλαετίου της Θεσσαλονίκης το 1903. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1978. ISBN 960-213-110-1, σελίδα 228-229

1. Εφημερίς της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος, ΦΕΚ A 152, Αθήνα 9 Ιουλίου 1918
2. Εφημερίς της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος, ΦΕΚ A 81, Αθήνα 14 Μαϊου 1928
3. Εφημερίς της Κυβερνήσεως της Ελληνικής Δημοκρατίας, νόμος υπ’ αριθμόν 2539/4 Δεκεμβρίου 1997, αριθμός φύλλου 247

Ο οικισμός αποσπάται από την κοινότητα Βερτίσκου και προσαρτάται στο δήμο Βερτίσκου

4. Εφημερίς της Κυβερνήσεως της Ελληνικής Δημοκρατίας, νόμος υπ’ αριθμόν 3852/7 Ιουνίου 2010, αριθμός φύλλου 87. Ο οικισμός αποσπάται από το δήμο Βερτίσκου και προσαρτάται στο δήμο Λαγκαδά

Στην δημιουργία του Ιστότοπου βοήθησαν με φωτογραφικό υλικό, έντυπα, πληροφορίες οι :

1. Δράγας Αδάμ, τ. Πρόεδρος Βερτίσκου, Ξυλογλύπτης
2. Φωτιάδης Ζαφείρης, Ηλεκτρονικός, π. Κοινοτικός Σύμβουλος
3. Μπαμπατσικος Αλέξανδρος, Ελεύθερος Επαγγελματίας
4. Τσιάχτας Αναστάσιος, Αρχιτέκτων Μηχανικός
5. Τσιάχτας Δημήτριος, Συνταξιούχος
6. Κουκουρίκος Παναγιώτης, Τοπογράφος Μηχανικός
7. Κουτούδης Γρηγόρης, Φωτογράφος
8. Μητσάνης Θεμιστοκλής, Πολιτικός Μηχνανικός